Αγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου τῆς Ρωσικῆς Διασπορᾶς
3. Η χριστιανική αρετή
Ηθικός χαρακτήρας. Η ζωή του χριστιανού ως αγώνας και άθλος. Η ανάγκη για πνευματική εγρήγορση.
Η αρετή είναι ακριβώς το αντίθετο της αμαρτίας. Οι απαρχές της βρίσκονται σε κάθε άνθρωπο – ως υπολείμματα εκείνης της φυσικής αγαθότητας που έθεσε στην ανθρώπινη φύση ο Δημιουργός του. Αλλά στην αγνή και τέλεια μορφή της μπορεί να υπάρχει μόνο στον Χριστιανισμό, αφού ο Χριστός ο Σωτήρας είπε: «χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν»[1] – χωρίς Εμένα δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα αληθινά καλό…
Ο Χριστιανισμός μας διδάσκει ότι η επίγεια ζωή ενός προσώπου είναι ένας χρόνος επιτευγμάτων, μια εποχή προετοιμασίας του ανθρώπου για την μελλοντική αιώνια ζωή. Επομένως, το καθήκον της επίγειας ζωής κάθε ανθρώπου είναι να προετοιμαστεί κατάλληλα για την επερχόμενη αιωνιότητα. Ο επίγειος βίος είναι φευγαλέος – και δεν επαναλαμβάνεται, διότι ένας άνθρωπος ζει στη γη μία φορά. Επομένως, σε αυτή την επίγεια ζωή πρέπει να εργάζεται με πράξεις αρετής, αν δεν θέλει να καταστρέψει την ψυχή του, γιατί ακριβώς αυτές τις πράξεις της καλοσύνης, θα απαιτήσει από αυτόν η Αλήθεια του Θεού στο κατώφλι της αιωνιότητας.
Κάθε Χριστιανός, με τη βοήθεια του Θεού, είναι ο δημιουργός της επίγειας ζωής του – με την έννοια να την κατευθύνει προς την αρετή. Αλλά για να είναι ενάρετος, πρέπει να κάνει το καλό στους άλλους, και να εργάζεται πάνω στον εαυτό του, αγωνιζόμενος με τις ελλείψεις και τις κακίες του και αναπτύσσοντας μέσα του καλές, χριστιανικές-πολύτιμες αρχές. Και αυτός ο αγώνας, αυτή η εργασία στον εαυτό του, αυτός ο άθλος του επίγειου βίου του ανθρώπου, είναι απαραίτητος για κάθε Χριστιανό. Ο ίδιος ο Κύριος είπε: «Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται (δηλαδή επιτυγχάνεται με προσπάθεια), καὶ βιασταὶ (δηλαδή αυτοί που χρησιμοποιούν προσπάθεια) ἁρπάζουσιν αὐτήν…»[2].
Σε ένα τέτοιο κατόρθωμα της ζωής, κάθε πρόσωπο αναπτύσσει την ηθική του εικόνα. Και, φυσικά, ένας Χριστιανός πρέπει να είναι πρώτα απ’ όλα Χριστιανός με εδραιωμένο σταθερό ηθικό χαρακτήρα και αγωνιζόμενος να αναπτύξει έναν τέτοιο χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, να προσπαθεί να βελτιώσει τον εαυτό του προς την ηθική τελειότητα.
Επομένως, από χριστιανική άποψη, η ζωή είναι ένας αγώνας, ένας άθλος, μία πορεία διαρκούς προσπάθειας για καλοσύνη και τελειότητα. Και δεν μπορεί να υπάρξει στάση σε αυτό το μονοπάτι, σύμφωνα με τον νόμο της πνευματικής ζωής. Ένα πρόσωπο που έχει σταματήσει να εργάζεται στον εαυτό του δεν θα παραμείνει το ίδιο, αλλά σίγουρα θα γίνει χειρότερο – όπως μια πέτρα που πετάχτηκε ψηλά και σταμάτησε να ανυψώνεται, δεν θα παραμείνει κρεμάμενη στον αέρα, αλλά σίγουρα θα πέσει κάτω…
Γνωρίζουμε ήδη ότι οι αμαρτίες μας προέρχονται συνήθως από τρεις πηγές: από τον διάβολο, από τον κόσμο που βρίσκεται στο κακό και από τη δική μας αμαρτωλή σάρκα. Και αφού η αμαρτία είναι ο κύριος εχθρός και εμπόδιο στην αρετή, είναι προφανές ότι ένας Χριστιανός που αγωνίζεται για την αρετή πρέπει να ζητήσει το έλεος και τη βοήθεια του Θεού και να πολεμήσει την αμαρτία σε όλες τις μορφές της. Ειδικότερα, εδώ είναι απαραίτητο να υπενθυμίσουμε τα λόγια του Σωτήρα προς τους Αποστόλους στον Κήπο της Γεθσημανή: «Γρηγορεῖτε καὶ προσεύχεσθε, ἵνα μὴ εἰσέλθητε εἰς πειρασμόν»[3]. Με αυτά τα λόγια, ο Κύριος υποδεικνύει όχι μόνο στους Αποστόλους, αλλά σε όλους μας, ότι η καταπολέμηση των αμαρτωλών πειρασμών είναι δυνατή μόνο για όσους είναι σε εγρήγορση και προσεύχονται, περιφρουρώντας τη ζωή τους.
Αγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου τῆς Ρωσικῆς Διασπορᾶς
2. Η αμαρτωλότητα του ανθρώπινου γένους
Αντανάκλαση της αμαρτωλότητας στην ανθρώπινη ψυχή – στη σφαίρα του νου,των συναισθημάτων και της θέλησης. Τα διαδοχικά στάδια – βαθμίδες αμαρτίας. Τρεις πηγές αμαρτίας.
Όλοι οι χριστιανοί γνωρίζουμε από την Αγία Γραφή και πιστεύουμε ότι ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή Του. Επομένως, στη δημιουργία, ο άνθρωπος έλαβε μια αναμάρτητη φύση. Αλλά ακόμα και ο πρώτος άνθρωπος, ο Αδάμ, δεν παρέμεινε αναμάρτητος, αφού έχασε την αρχική του αγνότητα στην πρώτη πτώση εκ του παραδείσου. Το δηλητήριο αυτής της αμαρτωλότητας, που έχει μολύνει ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, προέρχεται από αμαρτωλούς προπάτορες – ακριβώς όπως το δηλητηριασμένο νερό ρέει από μια δηλητηριασμένη πηγή. Και εφόσον κάθε άτομο, εκτός από την κλίση προς την αμαρτία που κληρονόμησε από τους προπάτορες, προσθέτει και την προσωπική του πτώση στην αμαρτία, δεν υπάρχει τίποτα περίεργο στο γεγονός ότι η Αγία Γραφή λέει για τον καθένα μας: «Δεν υπάρχει άνθρωπος που θα ζήσει μια μέρα, και δεν θα αμαρτήσει…»[1]. Μόνον ο Κύριος Ιησούς Χριστός είναι απολύτως καθαρός από κάθε αμαρτία. Ακόμη και οι δίκαιοι, οι άγιοι του Θεού, είχαν αμαρτία μέσα τους και, παρόλο που αγωνίστηκαν εναντίον της με την βοήθεια του Θεού, αναγνώρισαν ταπεινά τους εαυτούς τους ως αμαρτωλούς. Έτσι όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως είναι αμαρτωλοί, μολυσμένοι από την αμαρτία.
Η αμαρτία είναι μια πνευματική λέπρα, μια ασθένεια και ένα έλκος που έχει προσβάλλει ολόκληρη την φύση του ανθρώπου, την ψυχή και το σώμα του. Η αμαρτία έχει βλάψει και τις τρεις βασικές ικανότητες ή δυνάμεις της ψυχής: τον νου, το συναίσθημα (καρδιά) και την θέληση. Ο νους του ανθρώπου έχει θολώσει και έχει γίνει επιρρεπής σε λάθη (οι Ρωμαίοι έλεγαν ένα ρητό: «errara humanum est» – το πλανάσθαι εστιν ανθρώπινον), και ο άνθρωπος κάνει συνεχώς λάθη – τόσο στην επιστήμη, όσο και στην φιλοσοφία και στις πρακτικές του δραστηριότητες. Ίσως η καρδιά του ανθρώπου, το κέντρο των εμπειριών και των συναισθημάτων του, του καλού και του κακού, της λύπης και της χαράς, έχει πληγεί περισσότερο από την αμαρτία. Και βλέπουμε ότι η καρδιά μας έχει καλυφθεί με την λάσπη και τη μούχλα της αμαρτίας, έχει χάσει την ικανότητα να αισθάνεται αγνή, πνευματική και χριστιανική. Αντίθετα, έχει γίνει επιρρεπής στις απολαύσεις του αισθησιασμού και των γήινων προσκολλήσεων, έχει μολυνθεί από ματαιοδοξία και, μερικές φορές, χαρακτηρίζεται από παντελή έλλειψη αγάπης και καλοσύνης προς τον πλησίον.
Αλλά, φυσικά, περισσότερο η θέλησή μας, ως η ικανότητα να ενεργούμε και να εκτελούμε τις ανθρώπινες προθέσεις, είναι κατεστραμμένη και δεσμευμένη από την αμαρτία. Συγκεκριμένα, ένα άτομο αποδεικνύεται ανίσχυρο στη θέλησή του όπου είναι απαραίτητο να συνειδητοποιήσει την αληθινή χριστιανική καλοσύνη – ακόμα κι αν ήθελε αυτή την καλοσύνη… Σχετικά με αυτή την θλιβερή ανικανότητα της θέλησης λέει ο Απόστολος Παύλος: «Το καλό που θέλω, δεν το κάνω, αλλά το κακό που δεν θέλω, το κάνω»[2]. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον ο Χριστός ο Σωτήρας μας είπε για τον αμαρτωλό άνθρωπο: «Καθένας που κάνει αμαρτία είναι δούλος της αμαρτίας»[3], αν και – δυστυχώς! – για τον ίδιο τον αμαρτωλό, το να υπηρετεί την αμαρτία του φαίνεται σαν ελευθερία, ενώ τον αγώνα με τα δελεάσματα της αμαρτίας τον θεωρεί σκλαβιά…
Πώς αναπτύσσεται η αμαρτία στην ανθρώπινη ψυχή; Οι Άγιοι Πατέρες, οι θιασώτες του χριστιανικού ασκητισμού και της ευσέβειας, που γνώριζαν την αμαρτωλή ανθρώπινη ψυχή καλύτερα από όλους τους «επιστήμονες» ψυχιάτρους, διακρίνουν τα παρακάτω στάδια – βαθμίδες της αμαρτίας.
Το πρώτο στάδιο της αμαρτίας βρίσκεται στην προσβολή του λογισμού – όταν κάποιος πειρασμός μόλις εμφανίζεται στη συνείδηση ενός ανθρώπου – με μια αμαρτωλή εντύπωση, μια ακάθαρτη σκέψη κ.λπ. Εάν σε αυτό το αρχικό στάδιο ο άνθρωπος απορρίψει αποφασιστικά και αμέσως την αμαρτία, όχι μόνο δεν αμαρτάνει, αλλά και αποφεύγοντας την αμαρτία ωφελεί και δεν ζημιώνει την ψυχή του. Στην προσβολή αυτή είναι πιο εύκολο να νικήσεις την αμαρτία. Εάν όμως δεν απορριφθεί[4], μετατρέπεται αρχικά σε μια σκοτεινή προθυμία και κατόπιν σε μια συνειδητή και ξεκάθαρη επιθυμία για αμαρτία. Εδώ αυτό το πρόσωπο αρχίζει ήδη να κλίνει προς αυτού του είδους την αμαρτία. Αλλά χωρίς έναν ιδιαίτερα δύσκολο αγώνα, μπορεί τελικά να μην υποκύψει στην ανομία και να μην αμαρτήσει, αν καταφύγει στην βοήθεια του Θεού και την καθαρή φωνή της συνείδησής του.
Το δεύτερο στάδιο είναι αυτό της πράξης, όταν ο άνθρωπος έχει πέσει στην αμαρτία. Οι μομφές της συνείδησης ακούγονται δυνατά και καθαρά, προκαλώντας σε ένα πρόσωπο που δεν έχει ακόμη διαφθαρεί, μόνο μια έντονη αηδία για αυτήν την αμαρτία. Η παλιά αυτοπεποίθηση εξαφανίζεται και ο άνθρωπος ταπεινώνεται (πρβλ. τον Απόστολο Πέτρο πριν και μετά την άρνηση). Αλλά και εδώ η νίκη επί της αμαρτίας δεν είναι τόσο δύσκολη, όπως αποδεικνύεται από πολλά παραδείγματα (του ίδιου του Αποστόλου Πέτρου, του Αγίου Προφητάνακτος Δαβίδ και άλλων μετανοημένων αμαρτωλών).
Είναι πιο δύσκολο να καταπολεμήσεις την αμαρτία στο τρίτο στάδιο όταν δηλαδή η αμαρτία, λόγω της συχνής επανάληψης, γίνεται συνήθεια στον άνθρωπο. Μετά την απόκτηση οποιασδήποτε συνήθειας γενικά, οι συνήθεις ενέργειες εκτελούνται από έναν άνθρωπο πολύ εύκολα, σχεδόν ανεπαίσθητα για αυτόν – αυτόματα. Και επομένως, η καταπολέμηση της αμαρτίας, η οποία έχει γίνει συνήθης για αυτόν, είναι πολύ δύσκολη, γιατί του είναι δύσκολο όχι μόνο να ξεπεράσει τον εαυτό του, αλλά και να παρακολουθήσει, να παρατηρήσει την προσέγγιση της αμαρτίας.
Ένα ακόμη πιο επικίνδυνο στάδιο της αμαρτίας είναι η κακία. Σε αυτήν την περίπτωση, η αμαρτία κυριεύει τόσο έναν άνθρωπο που δεσμεύει τη θέλησή του, σαν μαγνήτης. Σε αυτήν την περίπτωση ο άνθρωπος είναι ήδη σχεδόν ανίσχυρος να πολεμήσει με τον εαυτό του και είναι δούλος της αμαρτίας, αν και έχει επίγνωση της βλαβερότητάς της και σε στιγμές φώτισης, ίσως, την μισεί με όλη του την καρδιά (για παράδειγμα, η κακία της μέθης, ο εθισμός στα ναρκωτικά και τα παρόμοια). Εδώ, χωρίς το ιδιαίτερο έλεος και την βοήθεια του Θεού, το άτομο αυτό δεν μπορεί πλέον να αντιμετωπίσει τον εαυτό του και χρειάζεται τόσο την προσευχή όσο και την πνευματική υποστήριξη των άλλων. Ταυτόχρονα, πρέπει να θυμόμαστε ότι ακόμη και οποιαδήποτε μικρή αμαρτία, για παράδειγμα, η φλυαρία, η αγάπη για τα ρούχα, οι κενές διασκεδάσεις κ.λπ., μπορεί να γίνουν κακία σε έναν άνθρωπο αν τον κυριαρχήσουν πλήρως και γεμίσει με αυτά την ψυχή του.
Η υψηλότερη βαθμίδα αμαρτίας, στην οποία υποδουλώνεται εντελώς ένας άνθρωπος, είναι το πάθος που χαρακτηρίζει έναν αμαρτωλό τύπο. Σε αυτή την κατάσταση, ένα άτομο δεν μπορεί πλέον να μισεί την αμαρτία του, όπως στην κακία (αυτή είναι η διαφορά μεταξύ τους), αλλά υποτάσσεται στην αμαρτία σε όλες τις εμπειρίες, τις πράξεις και τις διαθέσεις του (βλ. τον Πλιούσκιν από το βιβλίο «Νεκρές ψυχές»[5] ή τον Φίοντορ Καραμάζοφ από το βιβλίο «Αδελφοί Καραμάζοφ»[6], όπως επίσης και τον φιλάργυρο Ιούδα τον Ισκαριώτη). Σε μια τέτοια περίπτωση ο άνθρωπος αφήνει απευθείας και κυριολεκτικά (όπως λέγεται για τον Ιούδα στο Ιερό Ευαγγέλιο[7]) τον Σατανά στην καρδιά του, και σε αυτή την κατάσταση, εκτός από την γεμάτη χάρη προσευχή και την επιρροή της Εκκλησίας, τίποτα δεν θα τον βοηθήσει.
Αλλά υπάρχει ένα άλλο ιδιαίτερο, πιο τρομερό και ολέθριο είδος αμαρτίας. Αυτό είναι το αμάρτημα προς θάνατον. Ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε μια κατάσταση τέτοιας αμαρτίας δεν θα βοηθηθεί ούτε με την προσευχή της Εκκλησίας! Αυτό δηλώνεται ρητά από τον Απόστολο Ιωάννη τον Θεολόγο[8], όταν ενώ μας προτρέπει να προσευχόμαστε για έναν αμαρτωλό αδελφό, επισημαίνει ευθέως τη ματαιότητα της προσευχής για έναν ασυγχώρητο αμαρτωλό[9]…
Ο ίδιος ο Κύριος Ιησούς Χριστός λέει ότι αυτή την αμαρτία – η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος – δεν θα αφεθεί, δεν θα συγχωρηθεί στους ανθρώπους ούτε σε αυτή την ζωή ούτε στο μέλλον. Πρόφερε αυτά τα τρομερά λόγια εναντίον των Φαρισαίων, οι οποίοι είδαν καθαρά ότι κάνει τα πάντα σύμφωνα με το θέλημα του Θεού και με τη δύναμη του Θεού – και, ωστόσο, διέστρεψαν παντελώς την αλήθεια, ισχυριζόμενοι συκοφαντικά ότι ενήργησε δήθεν με τη δύναμη ενός κακού, ακάθαρτου πνεύματος. Απωλέσθηκαν στη βλασφημία τους και το παράδειγμά τους είναι διδακτικό και τρομακτικό για όλους εκείνους που αμαρτάνουν με ένα τέτοιο θανάσιμο αμάρτημα – την επίμονη και συνειδητή αντίθεση στην αδιαμφισβήτητη αλήθεια, και επομένως την βλασφημία κατά του Πνεύματος της Αλήθειας – του Αγίου Πνεύματος του Θεού… Σημειωτέον ότι ακόμη και η βλασφημία εναντίον του ίδιου του Κυρίου Ιησού Χριστού μπορεί να συγχωρεθεί σε έναν άνθρωπο (σύμφωνα με τα λόγια Του), γιατί μπορεί να γίνει από άγνοια ή από προσωρινή τύφλωση. Η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος μπορεί, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Μεγάλου Αθανασίου, να συγχωρεθεί μόνον όταν κάποιος την σταματήσει μετανοημένος, αλλά – αλίμονο – αυτό συνήθως δεν συμβαίνει, γιατί η ίδια η φύση της αμαρτίας αυτής είναι τέτοια, που καθιστά σχεδόν αδύνατο για έναν άνθρωπο να επιστρέψει στην αλήθεια. Ένας τυφλός μπορεί να δει και να αγαπήσει την αλήθεια που του έχει αποκαλυφθεί, ένα πρόσωπο που έχει μολυνθεί από κακίες και πάθη μπορεί να πλυθεί με τη μετάνοια και να γίνει ομολογητής της αλήθειας – αλλά ποιός και τί μπορεί να αλλάξει τον βλάσφημο που ενώ είδε και γνώρισε την αλήθεια, την αρνήθηκε και την μίσησε πεισματικά; Αυτή η τρομερή κατάσταση μοιάζει με την κατάσταση του διαβόλου, που παρόλο ότι πιστεύει στον Θεό και τρέμει, κι όμως Τον μισεί, Τον βλασφημεί και Του αντιτίθεται…
Όταν ένας πειρασμός, ο πειρασμός της αμαρτίας, εμφανίζεται ενώπιον ενός ανθρώπου, αυτός ο πειρασμός προέρχεται συνήθως από τρεις πηγές: από τη σάρκα του ανθρώπου, από τον κόσμο και από τον διάβολο.
Όσον αφορά την ανθρώπινη σάρκα, είναι απολύτως βέβαιο ότι από πολλές απόψεις είναι μια φωλιά, μια πηγή ανήθικων διαθέσεων, επιδιώξεων και κλίσεων. Το προπατορικό αμάρτημα είναι η θλιβερή κοινή μας τάση προς την αμαρτία. Η κληρονομιά από τις αμαρτίες των προγόνων μας και οι προσωπικές μας αμαρτωλές πτώσεις – όλα αυτά, συνοψιζόμενα και αλληλοενισχυόμενα, δημιουργούν στη σάρκα μας μια πηγή πειρασμών, αμαρτωλών διαθέσεων και πράξεων.
Ακόμα πιο συχνά, πηγή του πειρασμού για εμάς είναι ο κόσμος γύρω μας, ο οποίος σύμφωνα με τη λόγια του Αποστόλου Ιωάννου του Θεολόγου «ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται»[10], και η φιλία με τον οποίο, σύμφωνα με άλλον Απόστολο, είναι έχθρα με τον Θεό[11]. Το περιβάλλον, οι άνθρωποι γύρω μάς αποπλανούν (ιδιαίτερα οι έχοντες σκοπιμότητα, συνειδητοί αποπλανητές και διαφθορείς της νεολαίας, για τους οποίους ο Κύριος είπε «ὃς δ᾿ ἂν σκανδαλίσῃ ἕνα τῶν μικρῶν τούτων τῶν πιστευόντων εἰς ἐμέ, συμφέρει αὐτῷ ἵνα κρεμασθῇ μύλος ὀνικὸς εἰς τὸν τράχηλον αὐτοῦ καὶ καταποντισθῇ ἐν τῷ πελάγει τῆς θαλάσσης»[12]). Τα εξωτερικά αγαθά, ο πλούτος, η άνεση, οι ανήθικοι χοροί, η βρώμικη λογοτεχνία, τα ξεδιάντροπα «ρούχα» κ.λπ., που είναι δελεαστικά – όλα αυτά, φυσικά, είναι μια ακάθαρτη πηγή αμαρτίας και πειρασμού…
Αλλά η κύρια και ριζική πηγή της αμαρτίας είναι, βέβαια, ο διάβολος – αυτός για τον οποίον ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος είπε: «Ὁ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν ἐκ τοῦ διαβόλου ἐστίν, ὅτι ἀπ᾿ ἀρχῆς ὁ διάβολος ἁμαρτάνει»[13]. Πολεμώντας τον Θεό και την αλήθεια Του, ο διάβολος αγωνίζεται επίσης και με τους ανθρώπους, πασχίζοντας να καταστρέψει τον καθένα μας. Ιδιαίτερα, προφανώς, με κακότητα και άμεσα/προσωπικά, πολέμησε τους αγίους (τόλμησε να βάλει σε πειρασμό ακόμη και τον ίδιο τον Κύριο Ιησού Χριστό), όπως βλέπουμε στο Ευαγγέλιο και στους βίους των αγίων. Ο Κύριος μας προφυλάσσει – ως ασταθείς και αδύναμους – με τη δύναμή Του από εκείνους τους σκληρούς πειρασμούς στους οποίους υποβλήθηκαν οι ισχυροί κατά πνεύμα άγιοι του Θεού από τον διάβολο.
Ωστόσο ο διάβολος, δεν μας αφήνει σε ησυχία, ενεργώντας μέσα από τους πειρασμούς του κόσμου και της σάρκας, κάνοντάς τους πιο δυνατούς και πιο δελεαστικούς, και επίσης δελεάζοντάς μας με κάθε είδους αμαρτωλές σκέψεις. Τα τελευταία χρόνια η κακή επιρροή του, μεταξύ άλλων, είναι ιδιαίτερα εμφανής στην επιδημία διαφόρων ειδών αυτοκτονιών. Εύλογα λοιπόν ο Απόστολος Πέτρος συγκρίνει τον διάβολο με ένα λιοντάρι που βρυχάται και περπατά γύρω μας «ζητῶν τίνα καταπίῃ»[14]…
Το βιβλίο αυτό[1] του μεγάλου Ομολογητού Αγίου των εσχάτων χρόνων, Φιλαρέτου Βοσνεσένσκι, Μητροπολίτου Νέας Υόρκης της Εκκλησίας της Ρωσικής Διασποράς, βασίζεται σε διαλέξεις για την ηθική θεολογία, τις οποίες συνέταξε ο Άγιος ως Ηγούμενος το 1936, μετά την αποφοίτησή του από τα Ποιμαντικά Μαθήματα του Αγίου Βλαδιμήρου στο Χαρμπίν το 1931. Ο Άγιος σημειώνει ότι για τη συγγραφή του χρησιμοποιήθηκε ως βάση το βιβλίο του πατέρα του, Πρωτοπρεσβυτέρου Νικολάου (μετέπειτα Μεγαλόσχημου Αρχιεπισκόπου Δημητρίου) με τίτλο «Χριστιανική Ζωή» (Χαρμπίν, 1925).
Μέρος 1ο. Ηθικός νόμος
Οι πράξεις είναι ηθικές και ανήθικες. Συνείδηση· οι τρεις λειτουργίες της.
Προϋποθέσεις ηθικού καταλογισμού. Το έμφυτο του ηθικού νόμου.
Σε ολόκληρο τον κόσμο, από όλα τα πλάσματα που τον κατοικούν, μόνο ο άνθρωπος έχει την έννοια της ηθικής. Όλοι γνωρίζουν ότι οι ανθρώπινες πράξεις είναι είτε καλές είτε κακές, είτε ευγενικές είτε μοχθηρές, ηθικά θετικές ή ηθικά αρνητικές (ανήθικες). Και με αυτές τις έννοιες της ηθικής, ο άνθρωπος διαφέρει αμέτρητα από όλα τα ζώα. Τα ζώα ενεργούν όπως είναι φυσικό να ενεργούν ή όπως συνηθίζουν, για παράδειγμα, με την εκπαίδευση. Αλλά δεν έχουν καμία έννοια ηθικής ή ανηθικότητας, και ως εκ τούτου οι ενέργειές τους δεν μπορούν να εξεταστούν από την άποψη της έννοιας της ηθικής.
Πώς μπορεί κανείς να διακρίνει το ηθικά καλό από το ηθικά κακό; Αυτή η διάκριση γίνεται σύμφωνα με έναν ειδικό ηθικό νόμο που δόθηκε σε εμάς, τους ανθρώπους, από τον Θεό. Και αυτός ο ηθικός νόμος, τούτη η φωνή του Θεού στην ανθρώπινη ψυχή, την οποία αισθανόμαστε μέσα μας, ονομάζεται συνείδηση. Αυτή η συνείδηση είναι η βάση της καθολικής ηθικής. Ένα πρόσωπο που δεν άκουσε ποτέ τη συνείδησή του και την αποκοίμισε, πνίγοντας τη φωνή της με τα ψέματα και το σκοτάδι της επίμονης αμαρτίας, συχνά αποκαλείται ασυνείδητος. Ο Λόγος του Θεού αποκαλεί τέτοιους επίμονους αμαρτωλούς ως ανθρώπους με καυτηριασμένη την συνείδησή τους (Α’ Τιμ. δ΄ 2 ). Η ψυχική τους κατάσταση είναι εξαιρετικά επικίνδυνη και μπορεί να είναι καταστροφική για την ψυχή.
Όταν κάποιος ακούει τη φωνή της συνείδησής του, βλέπει ότι αυτή η συνείδηση μιλά μέσα του, πρώτα απ’ όλα, ως κριτής, αυστηρός και αδέκαστος, αξιολογώντας όλες τις πράξεις και τις εμπειρίες ενός ανθρώπου. Και συμβαίνει συχνά μια οποιαδήποτε δεδομένη πράξη ενός ανθρώπου, η οποία είναι ευεργετική για ένα άτομο ή έχει προκαλέσει την έγκριση άλλων ανθρώπων, να αποδοκιμάζεται στα βάθη της ψυχής αυτού του ανθρώπου από τη συνείδησή του, της οποίας η φωνή του λέει: «αυτό δεν είναι καλό, αυτό είναι αμαρτία…».
Σε στενή σχέση με αυτό, η συνείδηση στην ανθρώπινη ψυχή λειτουργεί ως νομοθέτης. Όλες εκείνες οι ηθικές απαιτήσεις που στέκονται μπροστά στην ψυχή ενός ανθρώπου με όλες τις συνειδητές του πράξεις (παραδείγματος χάριν: να πράττεις το καλό, να είσαι ειλικρινής, να μη κλέβεις κ.λπ.) είναι ακριβώς οι κανόνες, οι απαιτήσεις και οι νόμοι αυτής της συνείδησης. Και η φωνή της μάς διδάσκει τί να κάνουμε και πώς να μην ενεργούμε. Τέλος, η συνείδηση εξακολουθεί να ενεργεί σε έναν άνθρωπο ως πάροχος ανταμοιβής. Αυτό συμβαίνει όταν, έχοντας ενεργήσει καλά, βιώνουμε γαλήνη και ηρεμία στην ψυχή και αντίστροφα, αφού διαπράξουμε μια αμαρτία, βιώνουμε μομφή και έλεγχο της συνείδησης. Αυτές οι μομφές της συνείδησης μερικές φορές μετατρέπονται σε τρομερή ψυχική οδύνη και αγωνία και είναι δυνατόν να φέρουν ένα πρόσωπο σε απόγνωση ή σε απώλεια της ψυχικής του γαλήνης, εάν δεν αποκαταστήσει την ειρήνη και την ηρεμία στη συνείδησή του, μέσω βαθιάς και ειλικρινούς μετάνοιας… (βλ. τον μονόλογο του άθλιου ιππότη στο «Μπόρις Γκοντούνοφ» του Πούσκιν, καθώς και το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι[2]).
Είναι αυτονόητο ότι ένα πρόσωπο φέρει ηθική ευθύνη μόνο για εκείνες τις ενέργειες που εκτελεί, πρώτον, σε συνειδητή κατάσταση και, δεύτερον, ενεργώντας ελεύθερα κατά την διάπραξη αυτών των πράξεων. Μόνο τότε εφαρμόζεται ηθικός καταλογισμός σε αυτές τις πράξεις και μόνο τότε, όπως λέγεται, καταλογίζεται σε ένα πρόσωπο ενοχή, έπαινος ή καταδίκη. Αντίθετα, τα πρόσωπα που δεν έχουν επίγνωση της φύσης των πράξεών τους (όπως τα νήπια που στερούνται λογικής κ.λπ.) ή όσοι εξαναγκάζονται να τις διαπράξουν παρά τη θέλησή τους, θεωρούνται ακαταλόγιστοι, και δεν ευθύνονται για τις ενέργειες αυτές. Στην εποχή των διωγμών του Χριστιανισμού, οι ειδωλολάτρες βασανιστές έβαζαν θυμίαμα στο χέρι των Μαρτύρων και το κρατούσαν πάνω από τη φωτιά του φλεγόμενου βωμού τους. Οι βασανιστές υπολόγιζαν ότι ο Μάρτυρας δεν θα άντεχε στη φωτιά, θα κουνούσε τα δάχτυλά του (ή θα τραβούσε το χέρι του) και το λιβάνι θα έπεφτε στη φωτιά. Είναι αλήθεια ότι συνήθως οι Ομολογητές της Πίστης ήταν τόσο σταθεροί στο πνεύμα που προτιμούσαν να κάψουν τα δάχτυλά τους, παρά να ρίξουν το θυμίαμα. Αλλά και να το έριχναν, ποιος θα μπορούσε να πει ότι θυσίασαν σε ένα είδωλο;
Είναι αυτονόητο ότι οι μεθυσμένοι δεν μπορούν να θεωρηθούν τρελοί, γιατί άρχισαν να πίνουν σε φυσιολογική και νηφάλια κατάσταση, γνωρίζοντας πολύ καλά τις συνέπειες της μέθης. Επομένως, σε ορισμένες πολιτείες της Βόρειας Ευρώπης, ένα άτομο για τη διάπραξη ενός εγκλήματος σε κατάσταση μέθης τιμωρείται διπλά: πρώτον, για τη μέθη και, δεύτερον, για το ίδιο το έγκλημα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ηθικός νόμος πρέπει να αναγνωρίζεται ως έμφυτος στους ανθρώπους, δηλαδή ενσωματωμένος στην ίδια τη φύση του ανθρώπου. Αυτό αποδεικνύεται από την αναμφισβήτητη καθολικότητα των εννοιών της ηθικής στην ανθρωπότητα. Φυσικά, μόνο η ίδια η ηθική ανάγκη, ένα είδος ηθικού ενστίκτου, μπορεί να αναγνωριστεί ως έμφυτη, αλλά όχι γενικές και σαφείς ηθικές έννοιες και ιδέες. Τέτοιες σαφείς ηθικές έννοιες και ιδέες αναπτύσσονται σε έναν άνθρωπο εν μέρει μέσω της ανατροφής και της επιρροής των προηγούμενων γενεών, αλλά κυρίως με βάση το θρησκευτικό συναίσθημα. Ως εκ τούτου, οι αγενείς ειδωλολάτρες έχουν κατώτερα, σκληρότερα και χειρότερα ηθικά πρότυπα από εμάς τους Χριστιανούς, που γνωρίζουμε και πιστεύουμε στον Αληθινό Θεό, Αυτόν που φύτευσε τον ηθικό νόμο στην ανθρώπινη ψυχή και μέσω αυτού του νόμου διέπει όλη την ζωή και την δραστηριότητα του ανθρώπου.
(συνεχίζεται)
[1]Πρωτότυπος τίτλος: «Конспект по нравственному богословию». [2] Ο Αλεξάντερ Πούσκιν (1799-1937) και ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (1821-1881) θεωρούνται κορυφαίοι εκπρόσωποι της ρωσικής, αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Ο ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΜΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΔΕΝ ΜΑΡΤΥΡΕΙΤΑΙ ΠΑΤΕΡΙΚΩΣ,
ΟΥΤΕ ΕΞΑΛΕΙΦΕΙ ΤΑ ΚΩΛΥΜΑΤΑ ΙΕΡΩΣΥΝΗΣ!
"Αυτός που βαπτίζεται για δεύτερη φορά,
ξανασταυρώνει τον Χριστό" (Ι. Χρυσόστομος)
"Το δεύτερο βάπτισμα διώχνει την Χάρη από το πρώτο"
(Επίσκοπος Σηάτλ Νεκτάριος Κόντσεβιτς)
Με απέραντη θλίψη και φρίκη έχουμε διαπιστώσει ότι τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μεγάλη αύξηση των περιπτώσεων όπου απλοί ορθόδοξοι πιστοί προερχόμενοι, είτε εκ της νεοημερολογιτικής Εκκλησίας της Ελλάδος κυρίως, είτε εξ άλλων επισήμων Τοπικών Εκκλησιών, έχουν βαπτιστεί ξανά από φερόμενους ως "Γνησίους Ορθοδόξους" κληρικούς.
Οι τελευταίοι, προς επίρρωση του Αναβαπτισμού, επικαλούνται ως επιχείρημα την, δήθεν καινοφανή, παραχάραξη του ορθού τύπου του Βαπτίσματος.
Η Αληθινή Ορθοδοξία όμως διαχρονικά πιστεύει και ομολογεί "ἒν (δηλαδή ένα) βάπτισμα εἰς ἄφεσιν ἀμαρτιῶν" και απορρίπτει τον Αναβαπτισμό, επί ποινή καθαιρέσεως! Όλοι λοιπόν όσοι αναβαπτίζουν είναι καθαιρετέοι και οφείλουμε να διακόπτουμε την κοινωνία μαζί τους (με αυτούς προσωπικά, όχι με ολόκληρη την Εκκλησία).
Το ποιο είναι το "κατά αλήθειαν βάπτισμα", το αναφέρει ρητά ο ιερός ερμηνευτής Βαλσαμών: "Κατὰ ἀλήθειαν βαπτίζεταί τις, ὅταν κατὰ τὴν τοῦ Κυρίου φωνὴν ἅπαξ βαπτισθῇεἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Εἴ τις γοῦν ἐπίσκοπος, ἢ πρεσβύτερος, τὸν οὕτω βαπτισθέντα ὡς ἐξ ὑπαρχῆς ἀμερίμνως ἀναβαπτίσῃ, καθαιρεθήσεται" (P.G. 137, 132).
Θα ρωτήσει όμως κάποιος: Τί γίνεται στην περίπτωση που ναι μεν υπάρχει η επίκληση της Αγίας Τριάδος αλλά είτε δεν υπάρχει αρκετό νερό για να γίνουν πλήρεις καταδύσεις, είτε οι καταδύσεις καταργούνται εντελώς και γίνεται μόνο επίχυση (με το χέρι ή με κανάτα) ή ακόμη και ράντισμα;
Αρχικά πρέπει να ειπωθεί πως αυτό το ζήτημα δεν είναι κάτι το καινούριο, όπως διαδίδουν ψευδώς οι Υδρολάτρες Αναβαπτιστές, αλλά υφίσταται δυστυχώς εδώ και αιώνες. Ήδη πολλοί κληρικοί, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, δεν πρόσεχαν να γίνεται σωστά ο τύπος του Μυστηρίου αναγκάζοντας τους Πατέρες να τους επιπλήττουν. Ο Άγιος Νικόδημος έγραφε χαρακτηριστικά: «πρέπει καὶ ἡμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι νὰ προσέχωμεν καλῶς εἰς τὸ ἰδικόν μας (σ. Βάπτισμα), νὰ μὴ γίνεται μέσα εἰς λεκάνας καὶ σκαφίδια, μέσα εἰς τὰ ὁποῖα,μόλις ὀλίγον τι μέρος τῶν ποδών τῶν βαπτιζομένων παιδίων βουτᾶται» (Πηδάλιον, Υποσημείωση στον Ν΄ Κανόνα των Αγίων Αποστόλων). Ομοίως και ο Άγιος Κοσμάς δίδασκε: «Ἅγιοι ἱερεῖς, πρέπει νὰ ἔχετε κολυμβήθρας μεγάλας εἰς τὰς ἐκκλησίας, ἕως ὁποὺ νὰ χώνεται ὅλον τὸ παιδίον μέσα, νὰ κολυμβᾶ ὁποὺ νὰ μὴν μείνη ἴσα μὲ τοῦ ψύλλου τὸ μάτι ἄβρεχο, διατὶ καὶ ἐκεῖ προχωρεῖ ὁ διάβολος καὶ διὰ τοῦτο τὰ παιδιά σας σεληνιάζονται, δαιμονίζονται, ἔχουν φόβον, γίνονται κακορρίζικα, διατὶ δὲν εἶνε καλὰ βαπτισμένα» (Διδαχή Ζ΄). Την ίδια περίοδο ο Πατριάρχης Καλλίνικος ο Ε΄ σε επιστολή του προς τον Σέρβο Μητροπολίτη Ουζίτζης επισημαίνει τα σφάλματα των ιερέων της περιοχής στο Μυστήριο του Βαπτίσματος, οι οποίοι δεν μεταχειρίζονται κολυμβήθρες «ἀλλ’ ἐν πίνακι μόνον βάλλοντες ὕδωρ ἀναγινώσκουσιν ἐπ’ αὐτῷ τὰς εὐχὰς καὶ, κρατοῦντος τοῦ ἀναδόχου τὸ βρέφος, ἐπιχέουσιν ἐπ’ αὐτὸ τὸ ὕδωρ, καὶ φωνοῦντες το ”βαπτίζεται ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ” κλπ. τὸ ὁποῖον ἐπίχυσις λατινική εἶναι μᾶλλον, ἢ βάπτισμα» και συστήνει να «ἐπιτελῆται ἀπαραλλάκτως κατὰ τὴν ἐν τῷ Εὐχολογίῳ τῷ αὐτῷ κανονικὴν διατύπωσιν, βαπτιζομένων τῶν βρεφῶν μέσα εἰς ἱερὰν κολυμβήθραν» (Καλλινίκου Δελικάνη, Πατριαρχικών Εγγράφων, τόμος γ΄, Κωνσταντινούπολη 1905, σ. 711). Όμως παρά τις παραπάνω ορθές συστάσεις πουθενά δεν αναφέρεται για αυτές τις περιπτώσεις επανάληψη του Μυστηρίου, δηλαδή Αναβαπτισμός, ο οποίος, όπως ειπώθηκε, είναι ενάντια στην Πίστη της Ορθοδόξου Εκκλησίας και τιμωρείται αυστηρότατα.
Ακόμη και η Συνοδική Εγκύκλιος του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Αγαθαγγέλου (την οποία συνυπογράφει και ο τότε Πατριάρχης Ιεροσολύμων) το 1829, στην οποία κατακρίνεται ο συνηθισμένος για πολλούς έως και σήμερα τύπος του Βαπτίσματος (κατάδυση μέχρι τη μέση του σώματος και επίχυση με το χέρι του κληρικού στο άνω μέρος του σώματος του βαπτιζομένου) δεν προβλέπει επανάληψη του Μυστηρίου (Αναβαπτισμός), αλλά τιμωρία του παραβάτη κληρικού (βλ. Mansi 40, 140-144). Άλλωστε ο εσφαλμένος αυτός τύπος μαρτυρείται από τον ΙΣΤ΄ αιώνα τουλάχιστον (βλ. Ευχολόγιον Goar, υποσ. 24 στην Ακολουθία του Βαπτίσματος) και αν ζητήσει κανείς την απόλυτη ακρίβεια τότε ίσως η μεγάλη πλειοψηφία των Ορθοδόξων είναι "αβάπτιστοι" (κατά την λογική των Υδρολατρών Αναβαπτιστών) ήδη από αιώνων!
Μαρτυρίες Βαπτίσματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία χωρίς τον απολύτως ορθό τύπο, από τον ΙΣΤ΄ και τον ΙΘ΄αιώνα!
Παρά λοιπόν τις αυστηρές συστάσεις, το Βάπτισμα, δεν επαναλαμβάνεται, έστω και αν δεν υπάρχει αρκετό νερό, διότι αυτό είναι βλασφημία στην παντοδυναμία του Θεού. Διότι πως, από τη μία, ομολογείται πως η Θεία Χάρη τα ασθενή θεραπεύει και τα ελλείποντα αναπληρώνει (βλ. Ευχολόγιον) όταν, από την άλλη, θα σκεφτεί κανείς ότι αδυνατεί να αναπληρώσει την έλλειψη της ποσότητας νερού που υπολείπεται;
Περιττό δε να πούμε ότι ελλοχεύει και ο κίνδυνος να πέσουμε, εκτός από την υδρολατρεία βεβαίως, και σε σχολαστικισμό, αν θεωρήσουμε ότι το Βάπτισμα δεν υφίσταται αν έμεινε ένα σημείο του σώματος έξω από το νερό...
Ακόμη λοιπόν και σε τέτοιες περιπτώσεις μόνο επιχύσεως ή ραντίσματος, όταν βεβαίως το Μυστήριο επιτελείται εξ ονόματος της Εκκλησίας και εντός των κόλπων Αυτής, έστω και από ακρίτους ("ανεξελέγκτους", όπως τους αποκαλούν οι Πατέρες), δηλαδή μη καταδικασμένους/αναθεματισμένους κληρικούς, παρά το γεγονός ότι απειλούνται αυστηρά με επιτίμιο οι παραβάτες κληρικοί ως καταφρονητές των Κανόνων και της Παραδόσεως, δεν μαρτυρείται επανάληψη του Μυστηρίου.
Επιπτώσεις δηλαδή, στην περίπτωση Βαπτίσματος με επίχυση ή ράντισμα, δεν υπάρχουν ως προς το κύρος του Μυστηρίου, αλλά ως προς τον κληρικό που το τελεί. Αυτός καθαιρείται, αλλά το Μυστήριο αναγνωρίζεται, πόσο μάλλον όταν ο τοιουτοτρόπως βαπτισθείς έχει επισυναφθεί στην Εκκλησία και μετέχει επί σειρά ετών στα Μυστήριά της! Μια απόδειξη του ότι δεν είναι η έλλειψη των τριών πλήρων καταδύσεων ικανή να ακυρώσει το Βάπτισμα της Εκκλησίας είναι ο ΜΖ΄ Κανόνας της Λαοδικείας ("Ὅτι δεῖ τοὺς ἐν νόσῳ παραλαμβάνοντας τὸ φώτισμα, καὶ εἶτα ἀναστάντας ἐκμανθάνειν τὴν πίστιν καὶ γινώσκειν, ὅτι θείας δωρεᾶς κατηξιώθησαν"), ο οποίος αναφερόμενος στο Βάπτισμα των κλινικών (με επίχυση ή ράντισμα), γράφει πως αν επιζήσει ο ασθενής απλά πρέπει να μάθει καλά τα της Πίστεως και όχι ότι πρέπει να ξαναβαπτισθεί! Αν ήταν απαραίτητο για το κύρος του Μυστηρίου οι τρεις πλήρεις καταδύσεις ο Κανόνας αυτός θα έλεγε ρητώς ότι πρέπει να γίνουν οι τρεις καταδύσεις, που δεν έγιναν. Αντιθέτως ξεκάθαρα ο ιερός ερμηνευτής Βαλσαμών γράφει πως ο βαπτισθείς τοιουτοτρόπως "ἐκ δευτέρου οὐ βαπτισθήσεται".
***
Το φρικτότερο όμως και λίαν θλιβερότερο αποτέλεσμα της τακτικής των "Γνησίων" Αναβαπτιστών είναι πως προβαίνοντας στο έγκλημα του Αναβαπτισμού, θεωρούν ότι δι' αυτού οι αναβαπτισθέντες άρρενες καθίστανται τάχα άξιοι προς Ιερωσύνη! Και έπειτα προβαίνουν σε χειροτονία αυτών, προσθέτοντας στο πρώτο έγκλημα του Αναβαπτισμού, ένα ακόμη χειρότερο, αυτό της ανάξιας Ιερωσύνης, η οποία έχει φοβερές επιπτώσεις σε ολόκληρη την Εκκλησία μας και ελκύει την οργή του Θεού.
Διότι (και με πρόφαση την έλλειψη Ιερέων) έχουν εφεύρει αυτήν την δαιμονική τακτική, αδιαφορώντας για την αντίφαση να θεωρούν μεν τους υπό Παλαιοημερολογιτών βαπτισθέντες, οι οποίοι όμως έχουν πέσει σε αμαρτήματα κωλυτικά της Ιερωσύνης ως αναξίους αυτής (και πολύ σωστά!), αντιθέτως όμως να θεωρούν τους υπό Νεοημερολογιτών (και των άλλων Εκκλησιών, π.χ. Σλαβικών) βαπτισθέντες, που και αυτοί έχουν πέσει σε αμαρτήματα κωλυτικά της Ιερωσύνης, ως αξίους αυτής τάχα, διά του Αναβαπτισμού!
***
Συμπερασματικώς, πρέπει να απορρίπτουμε ως αιρετικούς όσους επιμένουν να διδάσκουν με πεισμονή και να επιβάλλουν τον Αναβαπτισμό, επειδή δημιουργούν με την πρακτική τους πολλά σκάνδαλα στην Εκκλησία, είτε εμποδίζοντας τις ψυχές να προσέλθουν σε αυτήν, είτε γεμίζοντας τα θυσιαστήρια με αναξίους κληρικούς.
Όμως οι απλοϊκοί πιστοί οι οποίοι παρασυρόμενοι προέβησαν στο φρικτό έγκλημα του Αναβαπτισμού, ας μη αποθαρρύνονται. Διότι ο Κύριος είναι φιλεύσπλαχνος και θα συγχωρήσει την αμαρτία τους, εάν μετανοήσουν και απομακρυνθούν πάραυτα από τέτοιους κακόδοξους πνευματικούς και αρχιερείς για να μη συναπωλεσθούν μαζί τους, εφόσον βεβαίως και οι τελευταίοι δεν μετανοήσουν, το οποίο είναι ευχής έργον.
